93
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

میان آمده است که درباره خداوند به مجادله می‌پرداختند۱ شاهدی بر وجود چنین مباحثی در دوره نزول قرآن است. همچنین نقل شده است که برخی اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ گاه به مجادله در امور دین و آیات قرآن می‌پرداختند.۲ موارد بسیاری نیز وجود دارد که اصحاب درباره برخی مسائل کلامی سخن گفته‌اند؛ برای مثال، عایشه در گفت‌وگو با یکی از اصحاب درباره این‌که آیا پیامبر صلی الله علیه و اله‌ خداوند را دیده است یا نه، چنین گفته است:

۰.من زعم أن محمداً رأی ربه فقد اعظم علی اللّه الفریة وتلت: (لا تدرکه الابصار وهو یدرک الابصار وهو اللطیف الخبیر)؛ هر کس گمان کند که محمد صلی الله علیه و اله‌ خداوند را دیده است، بر خداوند دروغ بزرگی بسته است و سپس این آیه را خواند: «چشم‌ها او را درک نمی‌کنند و او چشم‌ها را درک می‌کند و او مهربان و آگاه است».۳

در جایی دیگر کسی از حذیفة بن یمان درباره نماز رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ در شبی که به شکل معجزه‌آسایی به بیت المقدس رفت، می‌پرسد و او نیز به او پاسخ می‌دهد.۴ این موارد نشان می‌دهد که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله‌ درباره مسائل کلامی سخن می‌گفتند.

قرآن و سیره نبوی

متن قرآن به‌عنوان نخستین متن اسلامی، زمینه‌ساز نگاهی عقلانی به مسائل دینی بوده است. مهم‌ترین شاهد این ادعا اصطلاحات حوزه معنایی عقل است که پیشتر

1.. سورۀ حج، آیۀ ۸.

2.. آجری، الشریعة، ج۱، ص۱۲۲.

3.. دارمی، الرد علی الجهمیة، ص۶۰.

4.. همان، ص‌۵۱- ۵۲.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
92

توحید و صفات برحذر می‌داشت و صحابه و تابعان نیز از سخن گفتن در این گستره و همچنین مجادله درباره آیات قرآن پرهیز می‌کردند تا این‌که برخی نومسلمانان که هنوز به اندیشه‌های یهودی، مسیحی یا ایرانی خود دل‌بسته بودند، با طرح برخی پرسش‌های کلامی و تأویل آیات قرآن به احیای اندیشه‌های کفرآمیز پیشین‌شان روی آوردند.

به اعتقاد او، صحابه و تابعان افزون بر کلام و مباحث توحیدی گاه از تفسیر قرآن نیز کناره‌گیری می‌کردند تا مبادا سخنی را به گزاف به خداوند نسبت دهند.۱ روی سخن این گروه تنها با معتزله و برخی امامیه نبود، بلکه از نظر آنان اشاعره نیز به دلیل ورود عقلی به عرصه‌های توحید و صفات الهی متهم بودند و ابوالحسن اشعری(۳۲۴ق) در کتاب استحسان الخوض فی علم الکلام در حقیقت، در مقام پاسخ به این اتهام بوده است. او با بررسی محتوای روایات نبوی و سنت صحابه اثبات کرده است که همه آنچه متکلمان در دوره‌های بعد به شکل تفصیلی‌تر مطرح کرده‌اند، در منابع اسلامی ریشه دارد۲ و اگر تفصیل و تبیین آیات و روایات در قالب مباحث کلامی، بدعت باشد، مباحث فقیهان نیز همین حکم را خواهد داشت؛ زیرا آنچه فقیهان در کتب فقهی و استنباطی خود مطرح کرده‌اند مانند استحسان، قیاس و عموم و خصوص، پیشینه‌ای در آیات و روایات ندارد.۳

این ادعای اهل حدیث که در دوره نخستین، صحابه و تابعان از ورود عقلانی به عرصه‌های توحید و صفات پرهیز می‌کردند و تنها به نقل متون مقدس دینی بسنده می‌کردند، با شواهد تاریخی سازگار نیست. این‌که در آیات قرآن از گروهی سخن به

1.. دارمی، الرد علی الجهمیة، ص۱۶- ۲۰. چندین قرن بعد ابن تیمیه نیز همین دیدگاه را پذیرفته و از آن دفاع می‌کند (نک: ابن تیمیه، بیان تلبیس الجهمیة فی تأسیس بدعهم الکلامیة، ص۵).

2.. اشعری، استحسان الخوض فی علم الکلام، ص۳۸- ۴۷.

3.. همان، ص‌۴۷- ۴۸.

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14909
صفحه از 297
پرینت  ارسال به