مسلمانان و امامیه در مسئله عقل بدون بررسی معنایی این اصطلاح در قرآن کریم ممکن نخواهد بود. به بیان دیگر، قرآن کریم به‌عنوان نخستین متن اسلامی در شکل‌گیری معنا و جایگاه عقل در امامیه در سده‌های بعدی تأثیر داشته است.
بنابراین، در نخستین بخش این فصل به تحلیل معنایی عقل در قرآن به‌عنوان مهم‌ترین و نخستین متن اسلامی موجود از سده نخست هجری خواهیم پرداخت.
البته، باید توجه داشت که در این قسمت در پی تحلیل و بررسی اجتهادی مباحث مرتبط با عقل در قرآن نیستیم، بلکه تنها نگاهی تاریخی به متن قرآن به‌عنوان یکی از ریشه‌های فکری امامیه خواهیم داشت.
بنابراین، به بیان گزارشی از مباحث معناشناسانه عقل در قرآن خواهیم پرداخت. به جز قرآن، روایات و گزارش‌های نقل شده از اصحاب امامیه در سده نخست هجری نیز منبع دیگری است که ما را با دیدگاه آنان آشنا خواهد کرد. برخی گزارش‌ها روایاتی است که این افراد از ائمه علیهم السلام نقل کرده‌اند و برخی نیز گزارش‌های تاریخی است که به نوعی دیدگاه این افراد را به ما نشان می‌دهد.
بنابراین، هرچند روایات ائمه علیهم السلام نخستین تحلیل و بررسی می‌شود، ولی هدف ما از این بررسی فهم اندیشه اصحاب است، نه پژوهشی اجتهادی در دیدگاه ائمه اطهار علیهم السلام. در حقیقت، توجه ما به این روایات نیز تاریخی است و صرفاً به این روایات به‌عنوان سَندی برای دستیابی به اندیشه امامیان نخستین پرداخته‌ایم.
در بخش سوم این فصل نخستین زمینه‌های عقلانیت کلامی مانند مجادلات و استدلال‌های عقلی - کلامی در این دوره با تکیه بر شواهدی از قرآن، سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و امامان نخستین علیهم السلام و اصحاب ایشان نشان داده می‌شود.
این بخش نیز به نوعی ریشه‌های روش و رویکرد کلامی در اندیشه اسلامی را در سده نخست نشان خواهد داد.
