نعمتى تشكّر مى‏كند ، در واقع، آن را ابراز و آشكار مى‏نمايد.
۲ . شكر، سه گونه است: شكر قلبى، يعنى توجّه داشتن به نعمت، و ياد آن بودن؛ شكر زبانى، يعنى سپاس‏گزارى از مُنعم؛ و شكر عملى، يعنى پاداش دادن به مُنعم به اندازه استحقاقش.
۳ . شكر، يكى از سپاهيان عقل است . در حديثى، امام صادق عليه السلام در تبيين سپاهيان عقل و جهل مى‏فرمايد:
وَ الشُّكرُ وَ ضِدُّهُ الكُفرانُ .^۱
شكر، و ضدّ آن، ناسپاسى است .
چارپايان، چون عقل ندارند، سپاس‏گزارى و شكر را نمى‏فهمند . به درازگوش، هر چه خدمت كنى و نعمت دهى، تشكّر نخواهد كرد؛ امّا عقل، انسان را به سپاس‏گزارى از ولى‏نعمت خود دعوت مى‏كند. بى ترديد، هر نعمتى كه به انسان برسد، از جانب خداست:
(وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ .^۲ و هر نعمتى كه داريد، از خداست) .
بر اين اساس، از منظر عقل، هيچ كس شايسته‏تر از خداوند متعال براى حمد و شكر نيست. از اين رو، همان طور كه در اوّلين نيايش صحيفه سجّاديه آمده، ستايش و سپاس خداوند متعال، مرز ميان انسان و حيوان است و اگر اين فاصله برداشته شود، انسان‏ها از مرز انسانيت، خارج مى‏شوند و به حريم چارپايان، وارد مى‏گردند. بنا بر اين، هر چه انسان از عقل بيشترى برخوردار باشد و از حيواناتْ بيشتر فاصله بگيرد، شكر قلبى، زبانى و عملىِ او نسبت به خداوند متعال، افزون‏تر مى‏گردد.
۴ . يكى از صفات كمال الهى كه بارها در قرآن بر آن تأكيد شده، صفت «شكر»

۴ / ۲

ناسپاسى‏

۷۰.عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن محمّد بن عمران الدقّاق ومحمّد بن أحمد السنانى والحسين بن إبراهيم بن أحمد المكتب ، قالوا : حدّثنا أبو الحسين محمّد بن أبى عبد اللَّه الكوفى ، عن سهل بن زياد الآدمى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن محمود بن أبى البلاد ، قال :
سَمِعتُ الرِّضا عليه السلام يَقولُ : مَن لَم يَشكُرِ المُنعِمَ مِنَ المَخلوقينَ لَم يَشكُرِ اللَّهَ‏عزّ وجلّ .^۱

ترجمه‏

۰.حضرت عبد العظيم عليه السلام: محمود بن ابى البلاد مى‏گويد : از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى‏فرمود : «كسى كه از صاحبان نعمتْ سپاس‏گزارى ننمايد ، از خداوند بزرگ [در برابر الطاف او ]سپاس‏گزارى نكرده است» .

شرح‏

اين حديث، يكى از احاديثى است كه به روشنى نشان مى‏دهد حقوق مردم با حقوق خداوند متعال، پيوندى ناگسستنى دارد، بدين معنا كه امكان ندارد كسى حقّ خدا را بدون در نظر گرفتن حقوق مردم، ادا كند . به عبارت ديگر، كسى كه به حقوق مردم تجاوز مى‏كند، بنده خدا نيست.
براى توضيح اين حديث، نكات در پى، قابل توجّه اند:
۱ . شُكر، عبارت است از توجّه داشتن به نعمت و ابرازِ آن، در برابر كفر كه به معناى فراموش كردن نعمت و پنهان كردن آن است.
از اين رو، برخى گفته‏اند كه شكر، مقلوب «كَشْر» يعنى كشف است .^۲ كسى كه از