۲ . قرائت سوره‏هاى گوناگون در نماز و غير آن از سوى پيامبر صلى اللَّه عليه و آله كه در روايات متعددى با همين نام كنونى سوره‏ها نقل شده است، نشان از وجود همين سوره‏ها در آن روزگار دارد . يكى از نقل‏ها مى‏گويد كه پيامبر صلى اللَّه عليه و آله سوره نجم را در مكّه بر مشركان خواند و در پايان آن ، سجده كرد كه دقيقاً منطبق با وضعيت فعلى سوره است. ^۱
۳ . دليل سوم ، دستور الهى به گذاردن يك آيه در جايى معيّن از سوره است. شيخ طوسى در التبيان ، آيه ۲۸۰ از سوره بقره را چنين مى‏داند ^۲ و سيوطى در الإتقان ، به نقل عثمان بن ابى العاص مى‏آورد:
كُنتُ جالِساً عِندَ رَسولِ اللَّه صلى اللَّه عليه و آله إذ شَخَصَ بِبَصَرِهِ، ثُمَّ صَوَّبَهُ، ثُمَّ قالَ: أَتانِى جَبرَئيلَ، فَأَمَرَنى أن أضَعُ هَذِهِ الآيَةَ هَذا المُوضِع من هذِهِ السُّورَةِ : (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسَنِ وَ إِيتَآىِ ذِى الْقُرْبَى‏ ...) ^۳ . ^۴
در محضر رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله نشسته بودم كه ايشان چشمش را به سمتى خيره كرد ، سپس نگاهش را پايين آورد و گفت : جبرئيل نزد من آمد و دستور داد كه آيه (إن اللَّه يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذى القربى ...) را در فلان جاى اين سوره بگذارم .
چند روايت مشابه ديگر نيز موجود است كه اگرچه برخى به اشكالات سندى مبتلا هستند، امّا از مجموع آنها به طور اجمالى فهميده مى‏شود كه مفهوم سوره و قرائت يك دسته آيات معين، امرى مرسوم و معهود بوده است و در واقع مفهوم سوره در قرآن، دست كم اندكى پيش از نزول آيات مشتمل بر لفظ «سوره» و براى

و اثبات عدم هماهنگى قرآن كنونى با قرآن عصر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و در نتيجه ، القاى شبهه تحريف ، پى‏گيرى شده باشد، در حالى كه موضوع جمع قرآن ، مسئله‏اى كاملاً متفاوت با موضوع تحريف قرآن است و ديدگاه‏هاى متفاوت در موضوع جمع قرآن ، با مصونيت كامل قرآن از تحريف ، سازگار است و حتى توقيفى يا اجتهادى بودن چينش قرآن ، نقش مؤثرى در فهم و تفسير قرآن ندارد . از همين روست كه شمارى از مفسّران ، به رغم تأكيد بر مصونيت قرآن از هر گونه تحريف ، در توقيفى بودن ترتيب آيات و سور ، ترديد كرده‏اند. ^۱

مسئله اوّل : چگونگى شكل‏گيرى سوره‏ها

در مورد چگونگى تشكيل سوره‏ها و هويّت استقلالى آنها اين نكات ، شايان توجه است :
۱ . قرآن از برخى اجزاى خود با واژه «سوره» ياد كرده است كه بى ترديد براى مخاطبان معاصرش معنا و مفهوم روشنى داشته است. روايت صفوان جمّال از امام صادق عليه السلام نيز به روشنى نشان مى‏دهد كه آغاز و پايان هر سوره، از طريق نزول مكرّر «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» مشخص شده است. متن حديث به نقل از تفسير العيّاشى چنين است:
وإِنَّما كانَ يُعرَفُ اِنقِضاءُ السُّورَةِ بِنُزُولِ «بِسمِ اللَّهِ»، اِبتِداءً لِلأُخرى . ^۲
پايان سوره ، با نزول بسم اللَّه اوّل سوره ديگر معلوم مى‏شد .
اين معنا با آنچه از ابن عباس روايت شده ، تقويت مى‏شود. ^۳