سه. ديدگاه‏ها در باره اهداف قيام امام حسين عليه السلام‏

در دوران معاصر ، اين مسئله كه انگيزه قيام حسينى چه بوده به صورت جدّى مورد گفتگو و بحث ، قرار گرفته و نوشته‏هاى فراوانى در اين زمينه ، به نگارش در آمده و ديدگاه‏ها و اقوال مختلفى در خصوص تبيين اهداف قيام امام حسين عليه السلام ارائه شده كه در حقيقتْ به چهار نظريه ، بر مى‏گردد:
۱ . نظريه شهادت‏طلبى ؛
۲ . نظريه تشكيل حكومت ؛
۳ . نظريه حفظ جان ؛
۴ . نظريه جمع بين دو نظريه اوّل و دوم ، يعنى شهادت‏طلبى و تشكيل حكومت .
مفاد سه ديدگاه اوّل ، روشن است ؛ امّا ديدگاه چهارم ، با توجّه به مبانى كلامى شيعه در اعتقاد به آگاهى امام عليه السلام از شهادت خويش ، از يك سو، و سخنان امام عليه السلام و شواهد تاريخى در كوشش براى براندازى حكومت يزيد و تشكيل حكومت اسلامى ، از سوى ديگر ، شكل گرفته است و صاحبان اين ديدگاه ، خواسته‏اند تا ميان اين دو حقيقت ، جمع كنند. اين جمع‏ها در چهار شكل ، خود را نشان داده است :
۱ . مرحله‏اى كردن قصد : ابتدا ، قصد تشكيل حكومت و در ادامه ، قصد شهادت (رأى استاد مطهّرى) ؛
۲ . قصد مستقيم و غير مستقيم (رأى علّامه عسكرى) ؛
۳ . تشكيل حكومت با علمِ به شهادت (رأى آية اللَّه استادى) ؛
۴ . جنبه ظاهرى و باطنى (رأى آية اللَّه فاضل و اشراقى) .
اينك نگاهى اجمالى به اين نظريه‏ها مى‏افكنيم :

۱. نظريه شهادت‏طلبى‏

از نظريه شهادت ،^۱ تا به حال، چند تفسير شده است كه گر چه برخى از آنها ممكن

دو. روش بحث در استخراج اهداف و تحليل آنها

براى بررسى ديدگاه‏ها و نيز انتخاب رأى برگزيده ، علاوه بر پيش‏فرض‏ها - كه اصول موضوع و مسلّم اين بحث هستند - ، بايد به قواعد و روش استخراج هدف‏ها در پديده‏هاى اجتماعى - بويژه آن جا كه صورت تاريخى به خود گرفته‏اند و در دايره رفتارى انسان‏هاى بزرگ و قُدسى جاى دارند - نيز پرداخته شود. اين اصول و قواعد ، ما را بر آن مى‏دارند تا در بررسى ، به همه ابعاد و زوايا توجّه كنيم و از نگريستن تكْ‏بُعدى بيرون بياييم . اينك به چند مورد از اين اصول و قواعد ، اشاره مى‏كنيم :
۱. اهداف حركت امام حسين عليه السلام را از دو طريق ، مى‏توان استخراج كرد : يكى شيوه كلامى و استفاده از اهداف كلّى امامت ؛ و ديگرى ، مراجعه به سخنان و نامه‏هاى امام حسين عليه السلام و درست ، آن است كه از هر دوى اينها ، استفاده گردد. توجّه به يكى از اين دو ، سبب لغزش و انحراف در تحليل مى‏گردد.
۲. يكى از امورى كه سبب اختلاف نظر در مسئله اهداف امام عليه السلام شده است ، توجّه نكردن به تفاوت «مقصد» و «مقصود» است . براى نمونه ، آن كه به شهرى مسافرت مى‏كند تا تجارتى را انجام دهد يا مكان مقدّسى را زيارت كند، آن شهر ، مقصد اوست ؛ ولى مقصود او نيست . مقصود او ، تجارت يا زيارت است. در حادثه عاشورا نيز ، گر چه اين حادثه به شهادت ختم شد ، ولى شهادتْ مقصد است ، نه مقصود. بنا بر اين ، اگر گفته شود كه امام حسين عليه السلام براى شهادتْ قيام نكرد ، بلكه براى تشكيل حكومت و احياى سنّت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و اصلاح امور امّتْ قيام كرد، سخنى بى‏جا نيست ؛ چرا كه شهادت ، مقصد است و مقصود ، احياى سنّت و اصلاح امور است .
۳. همچنين بايد ميان اهداف يك حقيقت ، و نتايج و آثار مترتّب بر آن ، فرق گذاشت. امام حسين عليه السلام ، براى رسيدن به اهدافى به شهادت رسيد و اگر پس از آن ، انسان‏ها با عزادارى و گريه بر او ، به كمالات معنوى برسند و از اجر اُخروى برخوردار گردند، نبايد عزادارى و گريه و نتايج مترتّب بر آن را از اهداف قيام امام حسين عليه السلام برشمرد. بنا بر اين ، آنان كه هدف قيام امام عليه السلام را شفاعت امّت و يا دستيابى به اجر اُخروى و آمرزش گناهان دانسته‏اند، گرفتار اين مغالطه شده‏اند.