قَالَ: ذَکَرْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ رَجُلًا مُبْتَلًى بِالْوُضُوءِ وَالصَّلَاةِ وَقُلْتُ هُوَ رَجُلٌ عَاقِلٌ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَأَی عَقْلٍ لَهُ وَهُوَ یطِیعُ الشَّیطَانَ فَقُلْتُ لَهُ وَکَیفَ یطِیعُ الشَّیطَانَ - فَقَالَ سَلْهُ هَذَا الَّذِی یأْتِیهِ مِنْ أَی شَی‏ءٍ هُوَ فَإِنَّهُ یقُولُ لَکَ مِنْ عَمَلِ الشَّیطَانِ»‏؛ به امام صادق علیه السلام‌ عرض کردم: مردی است عاقل که گرفتار وسواس در وضو و نماز است: فرمود: این چه عقلى است که فرمانبرى شیطان می‌کند؟ گفتم: چگونه فرمان شیطان می‌برد؟ فرمود از او بپرس وسواس‌ او از چیست؟ قطعاً به تو خواهد گفت از عمل شیطان است.^۱

۷. حدیث جنود عقل و جهل نیز هرچند بسیاری از صفات اخلاقی را از جنود عقل دانسته است، ولی می‌توان آن صفات را نتیجه عقل نیز دانست. این حدیث توسط سماعة بن مهران از امام صادق علیه السلام‌ نقل شده است.^۲

دیدگاه متکلمان

روایتی که پیشتر از هشام بن حکم درباره عقل نقل کردیم به کارکرد عملی عقل نیز اشاره دارد. در این روایت بر جنبه‌های اخلاقی عقل نیز تأکید شده است. این‌که در ابتدای روایت حکمت اعطایی به لقمان را به عقل تفسیر می‌کند، نخستین شاهد بر این ادعاست.^۳

همان‌‌‌‌‌‌‌طور که پیشتر اشاره شد، دامنه معنایی حکمت در قرآن بسیار وسیع‌تر از اعتقادات است و شامل احکام عملی و تذکرات اخلاقی نیز می‌شود.

همچنین در ادامه روایت هشام عقل مایه صبر بر تنهایی،^۴ سبب ترک دنیا و ترک

روایات اشاره خواهیم کرد:

۱. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ: مُجَامَلَةُ النَّاسِ‏ ثُلُثُ الْعَقْل»؛ مردم‌داری دو سوّم خِرَد است.^۱

۲. «‏بَعْضُ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ:...الْعَاقِلُ غَفُورٌ وَالْجَاهِلُ خَتُور»؛ عاقل بخشنده و جاهل خدعه‌گر است.^۲

۳. «عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْکَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌:‏ لَمْ یقَسِّمِ اللَّهُ بَینَ النَّاسِ شَیئاً أَقَلَ‏ مِنْ‏ خَمْسٍ‏ الْیقِینُ وَالْقَنَاعَةُ وَالصَّبْرُ وَالشُّکْرُ وَالَّذِی یکْمِلُ هَذَا کُلَّهُ الْعَقل»؛ کمترین خصلت‌هایی که میان بندگان تقسیم شده، عبارت است از یقین، قناعت، صبر و سپاسگزاری و آنچه همه اینها را برای آدمی کامل کند، عقل است.^۳

۴. «عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِی عَنْ عُبَیدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِالْحَمِیدِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌‏: أَکْمَلُ‏ النَّاسِ‏ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ کامل‌ترین مردم از نظر عقل، خوش‌خُلق‌ترین آنان است.^۴

۵. «عَلِی بْنِ أَسْبَاطٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام‌ یقُولُ‏:... ینْبَغِی لِمَنْ عَقَلَ عَنِ اللَّهِ أَنْ لَا یتَّهِمَ‏ اللَّهَ‏ فِی‏ قَضَائِهِ‏ وَلَا یسْتَبْطِئَهُ فِی رِزْقِه»؛ سزاوار است کسی که با هدایت الهی تعقل می‌کند، او را در قضا و قدر متهم نسازد و او را در روزی دادنش کُند نشمارد.^۵‏

۶. «مُحَمَّدُ بْنُ یحْیى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابن مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ