245
میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)

زمینه «قرائات سبعه»، بی آن که خود خواسته باشد، عالمان پس از خود را به سوی برقراری ارتباط میان روایت انزال قرآن بر هفت حرف با قرائت‌های هفت‌گانه‌ای که گردآورده بود، هموار ساخت.

بحث تفصیلی در مورد تاریخچه قرائات، عوامل پیدایش آنها، قاریان و قرائات مشهور، ملاک‌های تشخیص صحّت قرائات و دیگر مباحث قابل طرح در این حوزه، در این مختصر نمی‌گنجد؛ لذا از آن مسائل ـ با وجود اهمیت فراوان ـ صرف‌نظر خواهیم نمود.

قرائت، از پیش‌نیازهای تفسیر

به گفته بیشتر محقّقان قرآنی، این علم نیز از جمله علوم پیش‌نیاز ضروری در تفسیر محسوب می‌شود. به همین جهت، مفسّران به آن توجه فراوانی نموده و کمابیش اختلاف قرائات مربوط به آیات را در تفسیر خود یادآور شده‌اند.۱

بررسی هیئت کلمات در جملات و متون بشری، تنها منحصر به جهات مختلف ادبی (صرف، نحو...) است؛ امّا قرآن، از آن جا که کلام الهی است، الفاظ و عبارات آن و از جمله، قرائت کلمات آن، متّکی به وحی است؛ بنا بر این علاوه بر بررسی‌های ادبی، یافتن تلفّظ صحیح کلمه نیز به همان کیفیتی که پیامبر صلی الله علیه و اله قرائت نموده، امری ضرور است و مفسّر باید این موضوع را در تفسیر هر آیه، از آن جهت که در معنای آیه تأثیر می‌گذارد، با دقّت پیگیری نماید.

تفسیرهای متفاوتی که در خصوص برخی از آیات ارائه شده، گاه ریشه در اختلاف قرائتی دارد که در مورد برخی از کلمات قرآن وجود دارد.۲ این امر حتّی به تفاوت برداشت‌ها و فتواهای فقها نیز انجامیده است.

در جای خود بیان شد که ابان بن تغلب تا آن جا در علم قرائات تبحّر داشته که برای او قرائت مستقل و منفردی قائل‌اند. بنا بر این نمی‌توان نقش این خصوصیت او را در تفسیرش نادیده انگاشت.

1.. روش‌شناسی تفسیر قرآن، ص۳۵۸.

2.. همان، ص۳۵۹.


میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)
244

گاهی قرائت به صورت یک «لفظ» و یک وجه روایت می‌شود که از آن به «متفق علیه بین قرّاء» تعبیر می‌گردد.

و گاهی قرائت به بیش از یک وجه روایت می‌شود که آن را «مختلف فیه بین قرّاء» معرفی می‌کنند.۱

به صورت مختصر می‌توان گفت:

علم قرائات، آگاهی بر کیفیت ادای کلمات قرآن با استناد به راویان و ناقلان آن است.۲

قاریان بسیاری در سده‌های نخست هجری در جهان اسلام، جلوه‌گر شدند که برخی از آنها پیرو مشایخ و اساتید خود و برخی دیگر، صاحب سبک و قرائتی مستقل بودند. تألیفات قاریان آن دوره، به صورت یک‌جا به دست ما نرسیده است و تنها اسامی برخی کتب، وصف برخی از آنها و اقوالی پراکنده از قاریان در لابه‌لای منابع تفسیری و مصادر ثبت قرائات در اختیار داریم.

قرائت‌های هفت‌گانه که در میان اهل‌سنّت، شهرت بیشتری یافته بود، پایه و اساس بسیاری از نظریات بعدی را تشکیل داد و پس از ایجاد پیوند با حدیثی که نزول قرآن را بر هفت حرف استوار می‌داند،۳ چهره‌ای شرعی به خود گرفت. این ارتباط دارای منطق خاصی نبوده، به صورتی که ابو بکر بن مجاهد (م۳۲۴ق) با تألیف نخستین کتاب در

1.. مقدمه‌ای بر تاریخ قرائات قرآن کریم، ص۸۱ ترجمهٔ القرائات القرآنیة، ص۶۸: «و فی ضوء هذه التعريفات نخلص الى أنّ القراءة: هی النطق بألفاظ القرآن كما نطقها صلی الله علیه و اله، أو كما نُطقت أمامه صلی الله علیه و اله فأقرّها، سواء كان النطق باللفظ المنقول عن النبی صلی الله علیه و اله فعلاً أو تقريراً، واحداً أم متعدّداً.و يعنی التعريف ـ هنا ـ أنّ القراءة قد تأتی سماعاً لقراءة النبی صلی الله علیه و اله، أو نقلاً لقراءة قُرئت أمامه صلی الله علیه و اله فأقرّها. و انّ القراءة قد تروى لفظاً واحداً، و هو ما يعبّر عنه بالمتّفق عليه بين القرّاء، و قد تُروى أكثر من لفظ واحد، و هو ما يعبّر عنه بالمختلف فيه بين القرّاء».

2.. بررسی قرائات قرآنی از دیدگاه شیعه، ص۳۹.

3.. اشاره دارد به سخنی که در منابع اهل‌سنّت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله منسوب است: «اُنزِلَ (نُزِّلَ) القُرآنُ عَلَى سَبعَةِ أحرُف‏». برقراری ارتباط میان این سخن و قرائات سبعه توسط دانشمندان اسلامی، مورد نقد و بررسی فراوان قرار گرفته است. برای آگاهی بیشتر از این نقدها و تحلیل بیشتر، ر.ک به مقالۀ: «بررسی قرائات قرآنی از دیدگاه شیعه».

  • نام منبع :
    میراث قرآنی ابان بن تغلب(141ق)
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد حسين مدني
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1394
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 17565
صفحه از 303
پرینت  ارسال به