باورهای مسلّم و پذیرفته‏شده، در تعارض نباشد. البته این شرط، در روایات صحیح السند هم جاری است و اختصاصی به روایات ضعیف السند ندارد.

مبنای نظری کاربست روایت ضعیف

تعداد شایان توجّهی از احادیث ضعیف السند، به استناد قرینه‏های متعدّد، اعتبار مضمونی می‏یابند؛ قرینه‏هایی مانند اجماع، کثرت نقل (استفاضه)،^۱ هماهنگی با قرآن یا روایات مورد وثوق، و سازگاری با عقل. چنین احادیثی بر اساس تقسیم‏بندی کهن حدیث، معتبر و مقبول، و حتّی گاه صحیح شمرده می‏شدند و مبنای حکم شرعی قرار می‏گرفتند. به کارگیری این روش در تفسیر روایی، خیلی از روایات ضعیف السند را به قلمرو پژوهش می‏کشاند. البته تا آن گاه که با کمک قرینه‏های جانبی، نسبت به صدور آن‏ها اطمینان نیافته‏ایم، نمی‏توانیم به استناد آن‏ها، مراد و مقصود الهی را کشف شده بدانیم و به ارائه تفسیر قطعی از کتاب خدا روی آوریم.

از سوی دیگر، کنار نهادن دسته جمعی و یک‏باره همه احادیث ضعیف، بدون آن‏که هر مورد را جداگانه بررسی کنیم، ممکن است به حذف بخشی از روایات صادر شده و ناظر به قرآن ـ به عنوان قرینه‏های ناپیوسته آن ـ بینجامد. زیان‏های این گرایش تفریطی، کم‏تر از آسیب‏های پذیرش افراطیِ حدیث نیست. اگر طریق ارزیابی حدیث را منحصر به ارزیابی سند آن بدانیم و حدیث ضعیف السند را با حدیث سست و مردود، مساوی بپنداریم، تنها احادیثی را به عرصه تفسیر راه خواهیم داد که همه افراد واقع در سند آن، شیعه امامی عادل و ضابط و ثقه باشند و یا اگر غیر امامی‏اند، افرادی شناخته‏شده و مورد وثوق و اطمینان باشند. درست است که با این رویکرد، احادیث ساختگی و غیر واقعی حذف می‏شوند؛ امّا به همراه آن‏ها حجم قابل اعتنایی از روایات تفسیریِ ضعیف السندِ صادر شده نیز حذف می‏شوند. حالْ آن‏که کارآییِ احادیث تفسیری، در گروی اثبات اعتبار سندی آن‏ها نیست. احادیث

حدیث نیست. چه بسا سند حدیثی از دیدگاه یک عالم رجال‏شناس، ضعیف باشد؛ امّا دلیلی بر جعل آن وجود نداشته باشد. بسی محتمل است که حدیثی با سند ضعیف، نه تنها ساختگی نباشد، بلکه واقعاً از معصوم صادر شده باشد؛ ولی ما طریق قابل اعتمادی به آن نداریم. دلیل این امر آن است که وصف «ضعیف» ـ بر خلاف صحیح و موثّق و حسن ـ یک عنوان ایجابی نیست، بلکه یک عنوان سلبی‏ است؛ به این معنا که هر حدیثی که صحیح، حسن یا موثّق نباشد، ضعیف است. به دیگر بیان، وصف ضعیف در ارتباط با سند، نشان‏دهنده خصوصیتی معیّن نیست که با اثبات آن، حدیثی را ضعیف تلقّی کنیم. حدیثی ضعیف است که ویژگی‏های سه گونه دیگر را نداشته باشد و لازم نیست راویانش دروغ‌گو و حدیث‏ساز باشند یا مضمون آن ساختگی باشد.

به بیان فنّی، ضعف راوی به دلیل ناآگاهی ما از حال او، موجب ضعف سند و محتوا در عالم ثبوت و به طور حقیقی نمی‏شود؛ زیرا ممکن است راویِ بزرگ و راست‏گویی، ناشناخته مانده باشد و یا آن قدر سرشناس بوده که نیازی به توثیق صریح و رسمی نداشته است. گاهی نیز ضعف سند، از انقطاع یا اشتراک^۱ افراد واقع در سند، حاصل آمده است؛ آسیبی که در جریان استنساخ و نقل، رخ می‏دهد و گاه به آسانی و گاه با تلاش‏های رجال‌شناسانه، قابل رفع است. همه این حالات، با صحّت احتمالی و واقعی سند، سازگار است.

شاید گفته شود که صحّت احتمالی سند، فایده‏ای ندارد. در پاسخ می‏گوییم: بر مبنای سیره عقلا در قبول خبر، اصل در اعتماد به خبر، حصول اطمینان است. از این رو، اگر روایتی که سندی ضعیف دارد امّا جعلی بودن آن ثابت نیست، بتواند با همراهی چند روایت ضعیف السند دیگر، برای ما شهرت و یا استفاضه روایی ‏بسازد و اطمینان بیاورد، از دیدگاه عقلا قابل اعتماد می‏شود. بر این پایه، اگر تعداد قابل اعتنایی روایت ضعیف السند، قدر مشترکی داشته باشند، می‏توان بر آن تکیه کرد؛ به شرط آن‏که این مضمون مشترک، با