براى توضيح اجمالى بيمارى «مُهر شدن قلب» و حديث مورد نظر، نكات در پى، قابل توجّه اند :
۱ . قرآن كريم از بيمارى «مُهر شدن قلب»، دو تعبير دارد : يكى «ختم» و ديگرى «طبع» . تعبير اوّل ، پنج بار ، و تعبير دوم ، يازده بار در قرآن به كار رفته است .
۲ . از نظر لغوى، «طبع» عبارت است از: چيزى را به شكل خاصّى در آوردن ؛ ولى «ختم»، به معناى زدنِ مُهر يا نگين نقشدار خاصّى است كه در مُهر و موم كردن پايانِ نامه و يا چيزهايى كه مى‏خواهند دست نخورده باقى بماند ، به كار مى‏رود . بنا بر اين، «طبع»، اعم از «ختم» است ؛ يعنى هر «ختم»، «طبع» هم هست ، ولى هر «طبع» ، «ختم» نيست .
۳ . در قرآن كريم، «ختم» و «طبع»، هر دو به يك معنا، يعنى «مُهر شدن قلب» به كار رفته‏اند. حديثى هم كه در متن آمد ، بر اين معنا تأكيد نموده است .
۴ . مُهر شدن قلب ، نوعى بيمارى روحى و قلبى است كه ابتلا به آن ، طبيعت فكرى و روحى انسان را تغيير مى‏دهد و به سبب آن در آدمى، حالت و طبيعتى پديد مى‏آيد كه ديگر نمى‏تواند حقايق عقلى و قلبى را درست تشخيص دهد .
۵ . نكته‏اى كه در تعبير «طبع» وجود دارد، اين است كه تكرار كارهاى ناشايست سبب مى‏شود كه طبيعت نخستين انسان تغيير كند و ناشايستگى ، به صورت طبيعت دوم او در آيد .
۶ . نكته‏اى كه در تعبير «ختم» وجود دارد، اين است كه فساد و تباهىِ طبيعت نخستين انسان، به معناى مسدود شدن همه راه‏هاى نجات بر او ، و پايان يافتن اميد به رستگارى اوست .
۷ . عامل ابتلاى انسان به بيمارى «مُهر شدن قلب» از نظر قرآن ، انواع كارهاى

۴ / ۱۲

مُهر شدن قلب‏

۸۳.عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا محمّد بن أحمد السنانى ، قال : حدّثنا محمّد بن أبى عبد اللَّه الكوفى ، عن سهل بن زياد الآدمى عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، عن إبراهيم بن أبى محمود ، قال :
سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام ... عَن قَولِ اللَّهِ‏عزّ وجلّ : ( خَتَمَ اللَّهُ عَلَى‏ قُلُوبِهِمْ وَعَلَى‏ سَمْعِهِمْ )^۱ . قالَ : الخَتمُ : هُوَ الطَّبعُ عَلى‏ قُلوبِ الكُفّارِ عُقوبَةً عَلى‏ كُفرِهِم ، كَما قالَ‏عزّ وجلّ : ( بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلَّا قَلِيلاً )^۲ .^۳

ترجمه‏

۰.حضرت عبد العظيم عليه السلام: ابراهيم بن ابى محمود گفت: از امام رضا عليه السلام تفسير آيه شريف: ( خداوند، بر دل‏ها و شنوايى آنان، ختم نهاد) را پرسيدم .
امام فرمود : «ختم، [همان‏] طبع (مُهر زدن) بر دل كافران به سبب كُفر آنهاست ، چنان كه خداوند فرموده : ( بلكه خداوند به خاطر كفرشان بر دل‏هاى آنان، طبع (مُهر) نهاده ، پس جز عدّه اندكى از آنها ايمان نخواهند آورد) .

شرح‏

يكى از تعبيرهاى هشتگانه قرآن - كه از بيمارى‏هاى فكرى و روحى به حساب مى‏آيد - ، «مُهر شدن قلب» است . تعبيرهاى ديگر، عبارت اند از : بيمارى قلب ، قساوت قلب ، انحراف قلب ، زنگار قلب ، كور شدن قلب ، قُفل شدن قلب و مردن قلب .^۴