سرنوشت افراد و جوامع تبهكار، براى آن كه انسان به سرنوشت آنان گرفتار نشود، ضرورى است.
۲ . سنّت الهى و قانون تكوينى حاكم بر تاريخ، غير قابل تغيير است . از اين رو، ظلم، فساد، گناه و تبهكارى، عاقبتى جز هلاكت و تباهى ندارد.
۳ . انسان‏هاى تبهكار، روزى پشيمان خواهند شد و چه بسا وقتى پشيمان شوند كه پشيمانى براى آنها سودى ندارد.^۱
۴ . افراد دورانديش، كمتر دچار غم و اندوه، پريشانى و ضعف اعصاب مى‏شوند، و هر چه عقل تدبيرشان در زندگى بيشتر باشد، مشكلات آنها كمتر خواهد بود . از اين رو در حديثى آمده است:
أعْقَلُ النّاسِ أنْظَرُهُم فى العَواقِبِ .^۲
خردمندترين مردم، عاقبت‏انديش‏ترين آنهاست .
۵ . دورانديشى، به قدرى در سعادت مادّى و معنوى انسان مؤثّر است كه وقتى شخصى از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله ره‏نمودى براى زندگى خواست، بر اساس روايت كلينى، ايشان براى توجّه دادن به اهمّيت و نقش اين ره‏نمود در زندگى، سه بار از او پرسيد: «اگر سفارشى كنم، انجام مى‏دهى؟» و وقتى وى در بار سوم پاسخ مثبت داد، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود:
إذا أنتَ هَمَمْتَ بأمْرٍ فتَدبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإنْ يَكُنْ رُشْداً فأمْضِهِ ، وإنْ يَكُنْ غَيّاً فانْتَهِ عَنهُ . . ^۳
هر گاه خواستى كارى كنى، در عاقبت آن بينديش. اگر كار درستى بود، آن را انجام بده و اگر نادرست و گم‏راه كننده بود ، از آن خوددارى كن .

۳ / ۵

دورانديشى‏

۵۰.عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبيد اللَّه بن موسى الرويانى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :
قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيِّ الرِّضا عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَديثٍ عَن آبائِكَ عليهم السلام ... .
قالَ : حَدَّثَنى أبى، عَن جَدّى، عَن آبائِهِ عليهم السلام، قالَ : قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : التَّدبيرُ قَبلَ العَمَلِ يُؤمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ .^۱

ترجمه‏

۰.حضرت عبد العظيم عليه السلام : به امام جواد عليه السلام گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! حديثى از پدرانت برايم بازگو كن .
فرمود : «پدرم، از جدّم ، از پدرانش نقل نمود كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود : تدبير قبل از انجام كار ، از پشيمانى پيشگيرى مى‏كند» .

شرح‏

كلمه «تدبير» از ريشه «دَبْر» و «دُبُر» به معناى پايان و پُشت است و تدبير كارها، به معناى دقّت در سرانجام و پايان آنهااست. رهنمود امام على عليه السلام، براى پيشگيرى از ندامت و پشيمانى در زندگى اين است كه انسان هر كارى را كه مى‏خواهد انجام دهد، قبل از انجام دادن آن در باره پايان آن، خوب فكر كند . در اين باره چند نكته قابل توجّه است :
۱ . ره‏نمود ياد شده، در واقع برگرفته از همه آياتى‏^۲ است كه تأكيد دارند تأمّل در