235
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

اشاره کرد.۱ برقی همچنین مانند محدّث - متکلمان کوفه معرفت را صُنع اللّه دانسته و معتقد است این معرفت از سوی خداوند به انسان‌ها اعطا می‌شود.۲ ردّ متکلمان و همه کسانی که وارد مجادله با دیگران می‌شوند۳ و نهی از ورود به حیطه توحید و اسماء و صفات۴ او را بیشتر در تقابل با متکلمان قرار می‌دهد.

۲. محمد بن حسن بن فروخ صفّار و کتاب بصائر الدرجات

کتاب بصائر الدرجات نمونه تفکر جریان عمومی امامیه در مسئله امامت است. مطالعه اجمالی این کتاب خواننده را به این نتیجه می‌رساند که در اندیشه نویسنده «امامت» مهم‌ترین و بنیادی‌ترین اصل و امام تنها منبع علم دینی است. با این حال، نباید دیدگاه صفار را تنها با تکیه بر این کتاب تحلیل کرد. او همچنین در سلسله اسناد روایات کتاب‌های دیگر نیز حضور دارد که منبع خوبی برای فهم دیدگاه او هستند.

صفار، در مباحث مرتبط با عقل دیدگاهی مشابه دیدگاه محدّث - متکلمان کوفه داشته است. در بحث وجودشناسیِ عقل بنا به یکی از روایات نقل شده از او می‌توان به این نتیجه رسید که او نیز مانند محدّث - متکلمان کوفه عقل را موجودی مستقل و نخستین مخلوق روحانی عالم می‌دانسته است.۵ در مباحث معرفت‌شناسی می‌توان

1.. «عن أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَعِزَّتِي وَجَلَالِي مَا خَلَقْتُ شَيْئاً أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْكَ لَكَ الثَّوَابُ وَعَلَيْكَ الْعِقَاب‏» (برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۱۹۲).

2.. برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۱۹۸- ۲۰۰.

3.. «أَيُّوبَ بْنِ الْحُرِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌يَقُولُ‏ إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبِي فَقَالَ إِنِّي رَجُلٌ خَصِمٌ أُخَاصِمُ مَنْ أُحِبُّ أَنْ يَدْخُلَ فِي هَذَا الْأَمْرِ فَقَالَ لَهُ أَبِي لَا تُخَاصِمْ أَحَداً فَإِنَّ اللَّهَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَيْراً نَكَتَ فِي قَلْبِهِ نُكْتَةً حَتَّى إِنَّهُ لَيَبْصُرُ بِهِ الرَّجُلَ مِنْكُمْ يَشْتَهِي لِقَاءَه‏» (برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۲۰۱).

4.. «سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْداللَّهِ علیه السلام‌ يَا سُلَيْمَانُ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ‏ وَأَنَّ إِلى‏ رَبِّكَ الْمُنْتَهى‏ فَإِذَا انْتَهَى الْكَلَامُ إِلَى اللَّهِ فَأَمْسِكُوا» (برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۲۳۷).

5.. «حدثنا ابن الولید قال حدثنا محمد بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ وَعِنْدَهُ نَفَرٌ مِنْ مَوَالِيهِ فَجَرَى ذِكْرُ الْعَقْلِ‏ وَالْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَجُنْدَهُ تَهْتَدُوا وَاعْرِفُوا الْجَهْلَ وَجُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى خَلَقَ الْعَقْلَ وَهُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ» (شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۱۱۳- ۱۱۴).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
234

ائمه علیهم السلام به مناظره با غیرشیعیان و اثبات عقلانی امامت پرداخته‌اند، نیاورده است. در ادامه، دیدگاه‌های مطرح‌شده در این دو کتاب در بحث عقل را تبیین خواهیم کرد.

۱. احمد بن محمد بن خالد برقی و کتاب المحاسن

المحاسن از نخستین تلاش‌های امامیه در مدرسه قم برای جمع‌آوری روایات و تدوین کتب جامع روایی است. برقی در این کتاب تلاش کرده تا به همه حوزه‌های فکری مانند اعتقادات، فقه و اخلاق بپردازد؛ برای مثال، بخش‌های «مصابیح الظلم» و «الصفوة والنور والرحمة» از جمله کتاب‌های اعتقادی، بخش‌های «المآکل»، «الماء»، «المنافع»، «المرافق» فقهی و بخش‌های «ثواب الاعمال» و «عقاب الاعمال» اخلاقی هستند.

تحلیل کتاب المحاسن نشان می‌دهد که برقی در مباحث عقل به کلی با دیدگاه‌های محدّث - متکلمان مدرسه کوفه موافق بوده است. او در بحث وجودشناسی عقل را موجودی مستقل و روحانی می‌داند.۱ انسان‌ها از این عقل بهره‌مند می‌شوند و خداوند عقل را به انسان‌ها اِعطا کرده است.۲

او هرچند روایتی که مستقیماً به ‌حجیّت عقل تصریح کند، نقل نکرده، ولی روایاتی را آورده است که لازمه آنها ‌حجیّت عقل است؛ از جمله آنها می‌توان به مواردی که ثواب و عقاب یا مجازات و حسابرسی خداوند را بر مبنای عقل می‌دانند،

1.. «سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِاللَّهِ علیه السلام‌ وَعِنْدَهُ عِدَّةٌ مِنْ مَوَالِيهِ فَجَرَى ذِكْرُ الْعَقْلِ وَالْجَهْلِ فَقَالَ علیه السلام‌ اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَجُنْدَهُ وَاعْرِفُوا الْجَهْلَ وَجُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌: إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْعَقْلَ وَهُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ خَلَقْتُكَ خَلْقاً عَظِيماً وَأَكْرَمْتُكَ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِي‏» (برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۱۹۶). او روایات بسیاری مشابه این روایت نقل کرده است (همان، ص۱۹۱-۱۹۶).

2.. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و اله: مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَيْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْل‏» (برقی، ‌المحاسن، ج۱، ص۱۹۳).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14946
صفحه از 297
پرینت  ارسال به