125
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

طب بودند، به همین دلیل خداوند به حضرت عیسی چیزی داد که در توان آنان نبود و در عصر رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ نیز چون سخنوری رواج داشت، خداوند سخنانی فرو فرستاد که در توان هیچ سخنوری نبود. در حقیقت، خداوند با این معجزات ‌حجّت را بر بندگان تمام کرده است.

ابن سکیت سپس می‌پرسد که امروز ‌حجّت خداوند بر بندگان چیست و امام علیه السلام‌ چنین پاسخ می‌دهند: «الْعَقْلُ یعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَى اللَّهِ فَیصَدِّقُهُ وَالْکَاذِبُ عَلَى اللَّهِ فَیکَذِّبُهُ».۱

در ابتدای این روایت توضیح داده شده که خداوند در دوره انبیاء با ظهور معجزاتی ویژه هر دوره، ‌حجّت را بر بندگان تمام کرده است و اکنون که دوره نبوت به پایان رسیده است، «عقل» ‌حجّت خداوند بر بندگان است و آنان به مددِ عقل دروغ‌زنان به خداوند را از راستگویان بازمی‌شناسند.

اندک تأملی در محتوای روایت نشان می‌دهد که همان‌‌‌‌‌‌‌طور که معجزات تنها راهی برای شناخت نبی هستند، عقل نیز راهی برای شناخت امام در این زمان است. به بیان دیگر، در این روایت گفته نشده است که عقل به تنهایی معارف را می‌یابد، بلکه کارکردش این است که راستگویان را از دروغ‌گویان بازمی‌شناسد.

افزون بر این، روایاتی که به ‌رابطه عقل و دین و عقل و ایمان اشاره کرده‌اند، نیز ‌حجیّت عقل در دین را نشان می‌دهند؛ برای مثال، از امام صادق علیه السلام‌ نقل شده است که بین ایمان و کفر فاصله‌ای به جز کم‌خِردی نیست؛ زیرا بنده خداوند متوجه مخلوقی می‌شود و از بنده‌ای مانند خود طلب حاجتی می‌کند، در صورتی که اگر با خلوصِ نیت متوجه خداوند شود، آنچه می‌خواهد زودتر از آن به او می‌رسد.۲

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۲۴- ۲۵.

2.. «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَال‏ لَيْسَ بَيْنَ الْإِيمَانِ وَالْكُفْرِ إِلَّا قِلَّة الْعَقْلِ قِيلَ وَكَيْفَ ذَاكَ يَا ابن رَسُولِ اللَّهِ قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ يَرْفَعُ رَغْبَتَهُ إِلَي مَخْلُوقٍ فَلَوْ أَخْلَص‌نِيَّتَهُ لِلَّهِ لَأَتَاهُ الَّذِي يُرِيدُ فِي أَسْرَعَ مِنْ ذَلِك» (کلینی، کافی، ج۱، ص‌۲۸).


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
124

شواهد روایی

روایات بسیاری درباره ‌حجیّت عقل از امامیه (هم متکلمان و هم محدّثان) نقل شده است. در یکی از مهم‌ترین آنها عبداللّه بن سنان که از محدّثان امامیه در دوران حضور است، از امام صادق علیه السلام‌ چنین نقل کرده است: «حُجّة اللَّهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِی وَالْحُجَّةُ فِیمَا بَینَ الْعِبَادِ وَبَینَ اللَّهِ الْعَقْلُ».۱ بنا بر این روایت، ‌حجّت بین بندگان و خداوند عقل است، در حالی‌که ارسال پیامبران ‌حجّت خداوند بر بندگان است. به بیان دیگر، هم خداوند به عقل احتجاج می‌کند و هم بندگان؛ برای مثال، اگر بنده‌ای خِرَدش ناقص بود و به همین دلیل فهم اشتباهی از معارف دین داشت، نزد خداوند معذور است.۲

هشام بن حکم سرشناس‌ترین متکلم امامیه در دوران حضور نیز طولانی‌ترین روایت درباره عقل را نقل کرده است. در این روایت، عقل ‌حجّتِ باطنی و پیامبران و امامان ‌حجّت ‌های ظاهری خداوند بر بندگان معرفی شده‌اند.۳ همچنین گفته شده است که عقل کامل‌کننده دیگر ‌حجّت ‌های الهی است.۴

از یعقوب بن سکیت، ادیب و عالم امامی در دوره امام هادی علیه السلام‌ نیز روایتی مهم درباره ‌حجیّت عقل موجود است. او نخست از امام هادی علیه السلام‌ می‌پرسد: چرا معجزه حضرت موسی علیه السلام‌ عصا، ید بیضاء و ابزار سحر و معجزه حضرت عیسی علیه السلام‌ ابزار طب و معجزه رسول خدا صلی الله علیه و اله‌ کلام و سخن بود؟ امام علیه السلام‌ پاسخ می‌دهند که چون در عصر حضرت موسی علیه السلام‌ سِحر و ساحری غالب بود، خداوند معجزه‌ای آورد که در توان آنان نباشد و در عصر حضرت عیسی علیه السلام‌ چون بیماری زیاد بود و مردم نیازمند

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۲۵.

2.. فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۱۱۳.

3.. «إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَحُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالْأَنْبِيَاءُ وَالْأَئِمَّةُ علیه السلام‌ وَأَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُول» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۶).

4.. «يَا هِشَامُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى أَكْمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ‏ بِالْعُقُول» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۳).

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 14943
صفحه از 297
پرینت  ارسال به