است؛^۱ امّا بیش‏تر از آن، به معنای «بطن»، در برابر «ظهر» به کار می‏رود و مقصود از آن، «تبیین غرض نهاییِ پدید آورنده متن و ارائه مقصود نهفته او» است. این مقصود نهایی، در ذهن و نیّت پدیدآورنده متن، نهفته است و به سادگی از متن فهمیده نمی‏شود. علّت نهفتگی نیز می‏تواند چند معناییِ متن به همراه دور افتادن قرینه‏ها باشد و یا تعارض معنای ظاهری آن با دیگر سخنان و مفاهیم مسلّم و مقبول نزد پدیدآورنده.

مخاطب متعارف در مواجهه با این دسته از متون، باید از متن پس بنشیند و آن را به مراحل اوّلیه و سرآغاز تشکیلش باز گرداند تا به مقصود نهفته و نیّت درونیِ پدیدآورنده متن، دست یابد. او باید بتواند از پیِ کوشش ذهنی و اجتهادی سخت گسترده و ژرف، خود را به افق متکلّم و مؤلّف نزدیک کند تا از دیدگاه «او» به موضوع بنگرد. وی سپس به متن باز می‏گردد تا از طریق بازکاوی و تحلیل دقیق متن و بسیاری ملاحظات دیگر، قرینه‏هایی را بیابد که مقصود نهایی و سرانجام مطلوب پدیدآورنده متن را به او نشان دهند.^۲

این بیان شاید بتواند فرایند تأویل را اندکی باز گشاید و شیوایی و به‏گزینیِ قرآن و اهل بیت را در استفاده از این واژه دو معنایی (آغاز و انجام) بر نماید. در هر تأویل، ما ابتدا به سرچشمه اوّلیه شکل‏گیری متن باز می‏گردیم و سپس با دست‏یابی به مقصود و نیّت درونیِ پدیدآورنده متن، فرجام نهاییِ آن را در عالم معنا می‏جوییم.

نکته در خور توجّه آن‏که: تأویل در روایات، معنای اسم مفعولی نیز دارد که از باب کاربرد مصدر(تأویل) به جای اسم مفعول (مؤوَّل) است؛ مانند «کتاب» که به معنای نوشتن و نوشته به کار می‌رود. تأویل در این معنا، برای اشاره به «فرد تحقّق یافته از مفهوم» و تطبیق آیه بر «مصداق خارجی» به کار می‏رود. به دیگر سخن، اگر مقصودِ نهاییِ گوینده، مصداق خارجی و تحقّق عینی هم داشته باشد، گاه آن مصداق خارجی را نیز تأویل می‏خوانند. شماری از روایات تأویلی، ناظر به این معنای تأویل‏اند که نمونه‏های آن را ارائه خواهیم کرد.

معنای تأویل

واژه «تأویل» برگرفته از «أول» به دو معنای متضادّ «آغاز» و «سرانجام» کار است.^۱ واژه‏شناس متقدّم، خلیل فراهیدی، تأویل را به معنای تفسیر سخنی چند پهلو دانسته که تنها با بیان دیگری غیر از الفاظ همان کلام، تبیین شدنی است.^۲ جوهری تأویل را «تفسیر غرض نهاییِ کلام»^۳ و ابن فارس تأویل سخن را با استناد به آیه: (هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ)،^۴ «فرجام و سرانجام سخن» می‏داند.^۵

ابن اثیر نیز بر این باور است که: تأویل، انتقال از معنای ظاهری و اصلیِ لفظ به معنایی است که خود به خود قابل انتساب به لفظ نیست و نیازمند دلیل است؛ دلیلی که اگر نباشد، نمی‏توان دست از ظاهر لفظ برداشت.^۶ راغب اصفهانی نیز تأویل را باز گرداندنِ هر چیزی به غرض اصلی آن می‏داند؛ خواه از مقوله علم باشد یا فعل.^۷

بنا بر نظر برخی از محقّقان، معنای تأویل، در طیّ قرون و اعصار تغییر یافته^۸ و نزد قرآن‏پژوهان و مفسّران قرآن، تبدیل به یک اصطلاح با تعریف‏های متعدّد شده است.^۹

ما در این جا بدون ورود به این مباحثِ دامنه‏دار و با اتّکا به آموخته‏های دانش‌آموختگان گرامی در مباحث علوم قرآنی، تنها با توجّه به معنای لغوی و کاربردهای رواییِ تأویل می‏گوییم: تأویل در حالت مصدری، در روایت‏هایی انگشت‏شمار به معنای تفسیر آمده