بلکه راهِ آمده را دو باره به دقّت می‏کاود تا از گردآوری و به خدمت گرفتن همه قرینه‏ها و جای‏گذاریِ درستِ هر یک، اطمینان یابد.

مراجعه به تفاسیر دیگر، در بیش‏تر جاها مؤثّر است؛ زیرا مفسّران بزرگ پیشین، تلاش‏های سترگی را در آستان قرآن به انجام رسانده‏اند. آنان با تکیه به دانش‏های ادبی، روایات تفسیری و نیز با فراخواندن همه داشته‏های ذهنی و دانش‏های عصر خود، گاه به برداشت‏هایی استوار و بدیع، دست یافته‏اند. این برداشت‏ها می‏تواند راه‏گُشای مسیر پژوهش در عرصه تفسیر قرآن باشد و تلاش‏های مفسّر را سمت و سو بخشد.

گفتنی است که این کار، در همه مراحل تفسیر امکان پذیر است؛ امّا بهتر است پس از طیّ مراحل اصلی و در پایان فرایند تفسیر انجام گیرد ـ یعنی هنگامی که به برداشتی به طور نسبی مقبول دست یافته باشیم ـ تا در بند تقلید نیفتیم. به خاطر داشته باشیم که برداشت و تفسیر دیگر مفسّران، مهم است و باید مورد اعتنا قرار گیرد؛ ولی حجّیت و اعتبار قطعی ندارند. برخی آرای تفسیری، مقبول‏اند؛ ولی برخی از آن‏ها، برداشت‏های ذوقی از آیات شریف قرآن‏اند که مستند قابل ارجاعی ندارند.

آرای صحابیان و تابعیان غیر معصوم نیز در همین دسته جای می‏گیرد. ایشان به دلیل نزدیک بودن به عصر نزول و بهره بردن از تعالیم نبوی، عطر قرآن را در جان خود احساس می‏کرده‏اند و در همان فضا می‏زیسته‏اند و شاهد شماری از قرینه‏های لفظی و مقامی بوده‏اند. از این رو، سخن ایشان هرچند حجّت نیست، می‏تواند به عنوان بخشی از قرینه‏ها مورد توجّه باشد. ما به گزارش‏های ایشان ـ به ویژه در باره اسباب نزول ـ توجّه می‏کنیم؛

نبرد حنین و محاصره طائف که موجب شد پیامبر صلی الله علیه و اله چند ماه از مدینه دور بماند و در مکّه و اطراف آن به سر ببرد، و نیز حجّة الوداع در سال دهم.

برای نمونه، سوره نساء، مدنی خوانده شده؛ امّا ابن جریج می‏گوید: آیه ۵۸ آن^۱ در مکّه و در ماجرای فتح آن نازل شده است. به اعتقاد او، این آیه فرمان داده تا کلید کعبه به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله تحویل داده شود.^۲ روشن است که سخن ابن جریج، ناظر به مکان نزول است و منافاتی با مدنی خواندن همه سوره نساء بر پایه زمان نزول ندارد.

سوره‏های کوتاه نصر، بیّنه و مطفّفین، نمونه‏های معرّفی شده دیگری هستند که روایات ناظر به نزول آن‏ها، نیازمند بررسی است.

گام دهم: بهره‏گیری از تفاسیر پیشین

در پایان فهم متن و پس از گردآوری همه قرینه‏های متنی و مقامی و نیز روایات تفسیری، مفسّر به درکی از آیه نایل می‏شود که اگر به آن مطمئن باشد، برای او معتبر است. گاه این اطمینان حاصل نمی‏آید و مفسّر در پیِ تقویت برداشت خویش است. او می‏تواند با توجّه به این‏که منابعِ تفسیر روایی را دیده است، به تفاسیر دیگر به ویژه تفاسیر اجتهادیِ کهن و معتبر، نیز مراجعه کند و برداشت خود را با آن‏ها بسنجد. نتیجه این سنجش، تأیید باشد یا ردّ و انکار، در هر دو صورت برای او سودمند است. در صورت تأیید، اطمینان او را می‏افزاید و در فرض ردّ، می‏تواند با دقّت در فرایند و نتیجه تفسیر آنان، به خلل و خدشه‏های فعّالیت تفسیریِ خود پی ببرد.^۳ گفتنی است که مفسّر در این مرحله، روش خود را کنار نمی‏نهد؛