عنوان‏هایی که در پی می‏آید، به شیوه پیشنهادی برای حلّ اختلاف، اشاره دارد.

۱. پیش‌آمدهای پیاپی

برخی از روایات تفسیری، پیش‌آمدی را سبب نزول آیه‏ای می‏شمرند. در همان حال، روایتی دیگر، واقعه‏ای متفاوت را سبب نزول همان آیه می‏خواند. برای نمونه، روایات متعدّد در باره سبب نزول آیه نهم سوره حشر در دست است. متن آیه چنین است:

۰.(وَ الَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَ الإِیمَانَ مِن قَبلِهِم یحِبُّونَ مَن هَاجَرَ إِلَیهِم وَ لَا یجِدُونَ فِی صُدُورِهِم حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَ یؤثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِم وَ لَو کانَ بِهِم خَصَاصَةٌ وَ مَن یوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَأُولَئِک هُمُ المُفلِحُونَ.

۰.و کسانى که پیش از آمدن مهاجران، در دیار خود بوده‏اند و ایمان آورده‏اند، آن‏هایى را که به سویشان مهاجرت کرده‏اند، دوست می‏دارند و از آنچه به آنان داده می‏شود، در دل احساس حسد نمی‏کنند و دیگران را بر خویش مقدّم می‌دارند، هرچند خود نیازمند باشند. و آنان که از بخل خویش در امان مانده باشند، رستگاران‏اند).

صدر آیه به ایثار انصار اشاره دارد. دو روایت، سبب نزولی در همین باره گزارش کرده‏اند که انصار بخشی از دارایی و نیز سهم غنیمت‌شان در رویارویی با یهودیان بنی نضیر را به مهاجران بخشیدند.^۱ این در حالی است که بخاری از ابو هریره نقل می‏کند: پیامبر خدا صلی الله علیه و اله مردی را به مهمانی فردی از انصار روانه نمود و او خوراک ناچیز کودکانش را پیشکش مهمان نمود و فرزندانش را به کمک همسرش خواباند. آن گاه، چراغ را نیز به بهانه تعمیر خاموش کرد و همراه همسرش وانمود کردند که در حال غذا خوردن‏اند؛ ولی هر دو گرسنه خوابیدند. صبح روز بعد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله خشنودی خداوند از عمل مرد انصاری و نزول آیه را خبر داد.^۲

طبرسی این واقعه را نقل کرده؛ ولی با اتّکا به روایت دیگری از ابو هریره، میزبان ایثارگر را امام علی علیه السلام و همسرش حضرت فاطمه علیها السلام دانسته است.^۳ این روایت را شیخ طوسی نیز

در فرجام کار، مفسّر با آگاهی از پرسش‏های نسل امروز و مراجعه به دانش انسانیِ معاصر، ارتباطی دو سویه میان داشته‏ها و خواسته‏ها برقرار می‏کند؛ ارتباطی که اینک در آغاز پیدایش آن هستیم. مفسّر روایی در این مرحله، یک مرحله بالاتر می‏آید و از ره‌گذر استنطاق با قرآن، تفسیری عصری ارائه می‌کند که بر پایه شناخت کامل موضوع و نگرش همه‏جانبه به آن و مفاهیم وابسته و مرتبط با آن است. چنین تفسیری گاه به شکل یک تفسیر موضوعی و برآمده از درون قرآن نمود می‏یابد. برای گام نهادن در این راه ژرف و طولانی، نمایه‌سازی و پیام‌گیری از آیه‏ها، می‏تواند فهم مفسّر را به صحنه آورد و آن را برای دنیای امروز کارآمد و مفید بنماید. این همه، می‏تواند گامی لرزان و آغازین از یک فرایند دراز مدّت علمی و تمدّنی باشد که در پرتو کوشش‏های مفسّران عالم و کوشا، ما را از یک تفسیر رواییِ جامع و عصری برخوردار کند.

گام نهم: حلّ اختلاف روایات تفسیری

پس از گردآوری روایات تفسیری، گاه اختلاف‌ها و تعارض‏هایی میان آن‏ها به چشم می‏آید. این مسئله، به‏ویژه اختلاف‏های درونی میان روایات ناظر به قرآن، موجب سر در گمی و مانع فهم ما از آیه می‏شود و همچنین، تدوین نتایج و حاصل پژوهش را با مشکل جدّی رو به رو می‏کند. حلّ بسیاری از این اختلاف‏ها، با وام گرفتن قواعد تعادل و ترجیح از دانش اصول فقه و به کار بستن درست آن‏ها میسّر است. بخشی نیز از طریق شناخت آسیب‏های سندی و متنیِ روایات تفسیری، قابل حل است. نمونه مهمّ این دسته، حلّ اختلافِ برخاسته از خلط روایات تفسیری با روایات تأویلی و تطبیقی است که به گونه مستقل، در بخش آسیب‏شناسی (جلد دوم کتاب حاضر) به آن پرداخته‏ایم. این خلط، میان روایاتی روی می‏دهد که در مقام استفاده از آیه و در مرتبه‏ای پسینی نسبت به نزول آیه هستند. دسته‏ای از تعارض‏ها نیز ناظر به مرتبه پیش از نزول و یا هم‏زمان آن هستند که بیش‏تر سبب نزول را بیان می‏کنند. بخشی از این تعارض‏ها را در این جا بررسی می‏کنیم.^۱ هر یک از