ایشان خود، برخی از این احتمالات را بررسیده و مفسّران دیگر نیز به آنها اشاره کردهاند.۱ گفتنی است که «شاهد» در این آیه، بر امیر مؤمنان علیه السلام تطبیق شده است.۲
نمونه سوم، آیه ۱۱۰ سوره یوسف است:
۰.(حَتَّى إِذَا استَیأَسَ الرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُم قَد کُذِبُوا جاءَهُم نَصرُنا فَنُجِّیَ مَن نَشاءُ وَ لا یُرَدُّ بَأسُنا عَنِ القَومِ المُجرِمین).۳
در این آیه نیز احتمالات ساختاری متعدّدند؛ امّا چندان فراوان نیستند. تفاوت این نمونه با دو نمونه پیشین، افزوده شدن قرائتهای مختلف است که زمینه افزایش احتمالات معنایی را فراهم آورده است.۴ گفتنی است که توجّه به برخی از مبانی اعتقادی، مانند عصمت پیامبران و کمالات روحی ایشان، باعث تقلیل احتمالات معنایی در این آیه می‌شود.۵
گام ششم: سیاقشناسی
معناشناسی واژهها و اصطلاحشناسی، به روشن شدن مفهوم بدوی و ظاهر متن آیات الهی کمک میکند؛ امّا از مفهوم آیه تا مقصود خداوند، راهی نه چندان کوتاه در پیش است. درست است که در بیشتر جاها، مقصود گوینده و نویسنده، همان مفهوم نخستین متن
1.. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج۱۰ ص۱۸۵ ـ ۱۸۷؛ تفسیر الطبری: ج۱۲ ص۲۲؛ معانی القرآن: ج۳ ص۳۳۶؛ مفاتیح الغیب: ج۱۷ ص۲۰۰.
2.. ر.ک: الدرّ المنثور: ج۳ ص۳۲۴؛ مجمع البیان: ج۱۲ ص۱۱؛ الکافی: ج۱ ص۱۹۰ ح۳؛ الأمالی، طوسی: ص۳۷۱.
3.. ترجمۀ مرحوم فولادوند: (تا هنگامى که فرستادگان [ما] نومید شدند و [مردم] پنداشتند که به آنان واقعاً دروغ گفته شده، یارى ما به آنان رسید. پس کسانى را که مىخواستیم، نجات یافتند، و[لى] عذاب ما از گروه مجرمان برگشت ندارد). ترجمۀ مرحوم صادقی تهرانی: (تا هنگامی که فرستادگان (ما از ایمان کافران) نومید شدند، و پنداشتند که به آنان (از جانب مردمان) بی‌گمان دروغ گفته شده، یاری‌مان آنان را در رسید. پس کسانی را که می‌خواستیم، نجات یافتند. و برخورد شدیدمان از گروه مجرمان برگشت ندارد).
4.. برای نمونه: نافع، ابن کثیر، ابو عمرو، ابن عامر و یعقوب در این آیه (کُذِّبُوا) خوانده‌اند. (صیغۀ مجهول از باب تفعیل) و باقی قاریان (کُذِبُوا) خوانده‌اند (مجهول از ثلاثی مجرّد).
5.. ر.ک: تفسیر العیّاشی: ج۲ ص۲۰۱؛ التبیان فی تفسیر القرآن: ج۶ ص۲۰۷، المیزان فی تفسیر القرآن: ج۱۱ ص۲۷۹ و ۲۸۰ و ۲۸۲.
