موضوع، متعلّق پژوهش‏اند؛ خواه در کنار هم باشند و خواه جدا و دور از یکدیگر.

به سخن دیگر، پژوهش ما می‏تواند روی یک واژه قرآنی متمرکز باشد یا روی یک اصطلاح، عبارتی معنادار از یک آیه، یک آیه کامل، چند آیه مرتبط و یا یک مفهوم قرآنی. در ابتدا باید مشخّص کنیم که در پیِ فهم چه بخشی از قرآن هستیم. این پرسش، از آن رو مهم است که مقدار پژوهش لازم برای پاسخ‌گویی به آن، متفاوت می‏شود و حتّی ممکن است روش آن را دگرگون کند. برای فهم یک واژه، باید به گونه‏ای پژوهید و برای فهم یک سلسله آیات هم‏موضوع، روش دیگری را به کار بست. نمی‏توان یک شیوه را به صورت یکسان، برای همه این موارد تجویز کرد. دست کم، گستره و اندازه پژوهش، در هر یک از این موارد، متفاوت است.

برای نمونه، اگر ما در باره معنای «صراط» می‏اندیشیم، بی آن‏که ناظر به طریقه راه‏یابی به آن یا پی بردن به علل ثبات و دوام در آن باشیم، کافی است که معنای واژه را در فرهنگ و ادب عربی به دست آوریم و کاربردهای قرآنیِ آن را نیز گرد آوریم و به جمع‏بندی داده‏های این دو عرصه بپردازیم. امّا اگر بخواهیم آیه (ٱهْدِنَا ٱلصِّرَاطَ ٱلْمُسْتَقِیمَ)^۱ را خوب بفهمیم، افزون بر تکرار این کار برای دو واژه دیگر «اهدنا» و «المستقیم»، باید در باره کلّ این ترکیب و آیات مجاور آن، به‏ویژه آیه بعد از آن و نیز مفهوم «هدایت» و «صراط مستقیم» در قرآن، به گردآوری مطالب مرتبط بپردازیم. این بدان معنا است که برای فهم یک آیه، گاه لازم است به فهم آیه‏های متناظر و مرتبط و مشابه هم روی بیاوریم و گاه برای فهم یک واژه، نیازمند فهم حوزه‏های معناییِ مرتبط با آن واژه نیز هستیم. این گستردگی، به هنگام پژوهش بر روی یک دسته آیات پیوسته و مرتبط با هم، فراتر از این می‏رود و گاه نیاز می‏شود چند مفهومِ به هم وابسته را با حوزه‏های معناییِ متعدّد آن‏ها، یک جا گردآوری و بررسی کنیم.

بر این پایه، بررسی امداد فرشتگان در جنگ بدر و شمار آن‏ها، نیاز به پژوهش در دامنه

۷. گردآوریِ آیات هم‏مضمون و مرتبط، در سراسر قرآن؛

۸. یافتن روایات ناظر به آیه، اعم از روایات تفسیری، تطبیقی و تأویلی؛

۹. حلّ اختلاف احتمالی و درونیِ یافته‏ها و قرینه‏ها به‏ ویژه روایات، با یکدیگر؛

۱۰. بهره‏گیری از کوشش‏های مفسّران و عالمان دیگر؛

در فرجام کار نیز با استنطاق و پیام‏گیری از آیات، به عصری کردن تفسیر روی می‌آوریم تا بتوانیم برای پاسخ‌دهی به پرسش‌های امروز، بهره بیش‌تری از قرآن ببریم.

فرایند تفصیلی

پس از آشنایی اجمالی با مراحل تفسیر روایی جامع، به توضیح هر یک از این مراحل می‌پردازیم تا از فرایند تفصیلیِ این شیوه تفسیری آگاهی یابیم. ما هر یک از این مراحل ده‌گانه را یک «گام» نامیده‌ایم.

گام اوّل: قطعه‏بندی متن

قرآن نیز مانند هر کتاب بزرگ دیگر، دارای اجزای متعدّد، امّا به هم پیوسته است. این اجزا در شکل مکتوب قرآن، به سوره و آیه تقسیم شده‏اند؛ امّا این، تنها تقسیم‏بندیِ ممکن نیست و می‏توان اجزای کوچک و بزرگ دیگری نیز در نظر گرفت. می‏توان در باره یک واژه مانند «لطیف»^۱ و «ضیزیٰ»^۲ یا یک عبارت مانند «ذوی القربی»^۳ و «صراط مستقیم»^۴ در صفحه بعد است کاوش نمود. می‏توان در باره یک جزء معنادار از آیه‏ای اندیشید، مانند طهارت و عصمت اهل بیت در آیه سی و سوم سوره احزاب، و می‏توان یک آیه کامل و یا حتّی چند آیه در پیِ هم و در یک سیاق واحد را عرصه تفسیر و پژوهش قرار داد. گاه نیز موضوع کلّی و بزرگی مانند ایمان و کفر و شکر، مورد بررسی و تفسیر قرار می‏گیرد. برای این منظور، آیات متعدّد ناظر به یک