رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث با بیان اینکه روایات فقهی از دوره ائمه علیهم السلام متولیان قوی و مقتدری داشته و به خوبی آنها را تألیف کردهاند گفت: بهترین کتب حدیثی ما کتب فقهی هستند.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، حجتالاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث، در چهارمین نشست از سری نشستهای اولین سوگواره علمی فرهنگی امام رضا علیه السلام به موضوع «مسندنویسی شیعی؛ چیستی و چرایی» پرداخت و با بیان اینکه مسندنویسی تنوع زیادی دارد، گفت: موضوعنگاری شیوه رایج کتب حدیثی شیعه است، البته برخی تکنگاری هستند؛ اهل تسنن نیز برخی گونهها مانند مصنفنگاری دارند، ولی ما به آنها کمتر توجه کردهایم؛ امالینگاری، جامعنگاری، مستخرجنگاری و ... هم از جمله روشهای دیگر حدیثنویسی بوده است.
وی اظهار کرد: کاستیهایی که در مجموعههای روایی ما به چشم میخورد در مباحث غیرفقهی است؛ بنابراین مؤسسه دارالحدیث در میزانالحکمه و دانشنامه قرآن و حدیث بنا را بر این گذاشت که روایات فقهی مورد توجه نباشد مگر آنکه یک مبحث حکمی و معرفتی در آنها وجود داشته باشد. در حکمتنامه رضوی هم این مسئله رعایت شده است. همچنین در حکمتنامه امیرالمؤمنین علیه السلام روایات قضاوت حضرت نمیآید، مگر مطالب اجتماعی فرافقهی مانند نحوه برخورد قاضی و رعایت اصول اخلاقی مرتبط با قضاوت باشد.
حجتالاسلام سیدمحمدکاظم طباطبایی مسندنویسی در میان حدیثنگاران کهن شیعه معمول نبوده است؛ زیرا نیازهای معرفتی شیعیان را تأمین نمیکند. از شش هزار و ۶۰۰ کتاب که تا قرن ششم نوشته شده کمتر از ۲۰ کتاب مسندنویسی تلقی شود که نشان میدهد مسندنویسی در بین شیعه مهجور بوده و رواج نداشته است.
وی افزود: اصطلاح مسند به عنوان کتاب با روایت مسند متفاوت است؛ کتاب مسند مجموعه روایات یک صحابی را از معصوم علیهم السلام نقل کرده است که مسانیدی مانند مسند امام علی علیه السلام و در اهل تسنن مسند ابوبکر و دیگران وجود دارد؛ مسند ابن حنبل مسندی است که دهها مسند مرتبط با صحابه در آن وجود دارد، اما روایت مسند روایتی است که دارای سند معتبر است و به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم میرسد.
مسندنویسی و جلوگیری از فراموشی روایات
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث تصریح کرد: هدف از نگارش مسند جمعآوری روایات یک راوی برای جلوگیری از فراموشی بوده است؛ مسندنگاری اهل تسنن مزایا و معایبی دارد؛ فایده آن این است که مجموعه روایات یک راوی کنار هم قرار گرفته و میتوان دغدغهها و طرز تفکر یک فرد و نیازهای معرفت او و دوره او را به دست آوریم؛ البته معایب فراوانی هم دارد از جمله اینکه در دوره کهن، امکان دستیابی به حدیث مورد نظر در مسند فراهم نبود و فرد باید از اول تا انتهای یک مسند را میخواند تا به یک روایت در باب صلاة برسد. مشکل دیگر آن جدایی میان روایات هممضمون بود؛ یعنی اگر ده راوی یک روایت را از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل میکردند در ده جای یک مسند میآمد.
عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث گفت: تکرار فراوان یک مضمون از دیگر نقایص مسندنویسی است؛ مثلاً مسند حنبل ۳۰ هزار روایت دارد که سه چهارم روایات آن تکراری با تفاوت اندک است و سبب شده تا حجم کتاب بدون وجه زیاد شود؛ لذا مسندنویسی در میان حدیثنگاران کهن شیعه معمول نبوده است، ضمن اینکه نمیتوانسته نیازهای معرفتی شیعیان را تأمین کند. از شش هزار و ۶۰۰ کتاب که تا قرن ششم نوشته شده کمتر از ۲۰ کتاب مسندنویسی تلقی شود که نشان میدهد مسندنویسی در بین شیعه مهجور بوده و رواج نداشته است.
چرا شیعیان به مسندنویسی علاقه نداشتند
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث ابراز داشت: در ۵۰ سال اخیر مسندنویسی به عنوان کار پژوهشی قدری رواج یافت؛ به ویژه مرحوم عطاردی مسانید ائمه علیهم السلام را در هفتاد جلد تألیف کردند. البته مسند را نمیتوان جایگزین کتب موضوعنویسی کرد. آیتالله بروجردی در باب تجرید اسانید کتب اربعه را مطرح کردند که اگر بتوانیم روایات هر راوی را دستهبندی کنیم به تخصص آنها هم پی خواهیم برد؛ البته در دوره اخیر با توجه به نیازهای پژوهشی مسندنویسی قدری رایجتر شده است. خود اهل تسنن هم به تعریف خود از مسند پایبند نیستند از جمله احادیث زیادی از مسند ابن حنبل، مرفوع نیست و موقوف است و اقوال صحابه نقل شده است
وی در پاسخ به این سؤال که مسند به روایات رسیده از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اطلاق میشود و نه دیگران ولی ما از مسانیدی مانند مسند ائمه علیهم السلام نام میبریم، اظهار کرد: شخص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فارغ از عصمت، در اینجا موضوعیت ندارند، بلکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان معصوم و کسی که سنت را بیان کرده و سخنش حجت است، برای ما اهمیت دارد؛ در نزد اهل تسنن تنها پیامبر حجةالله علی الخلق هستند، ولی در شیعه ما ائمه علیهم السلام را هم حجةالله علی الخلق میدانیم؛ لذا نسبت دادن مسانید به آنان هم ایرادی نخواهد داشت.
ایشان با بیان اینکه مسند در اهل تسنن روایات رسیده به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است، ولی ما روایات صادره از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام را مسند میدانیم، اضافه کرد: مسند در میان قدما دقیقاً به معنای امروزی خود به کار نمیرود؛ مثلا ابن حنبل مقداری تخطی کرده و افزون بر روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ، روایاتی از دیگران هم دارد؛ در مسند امام رضا علیه السلام هم چون نسخه اصلی به دست ما نرسیده نمیدانیم که منطبق بر معیار مسندنویسی اهل تسنن است یا خیر و قاطعانه نمیتوانیم در این زمینه موضع بگیریم.
وی با بیان اینکه صدوق از نوابغ جهان اسلام است، افزود: او بیشتر نگارشات خود را مدیون مرحوم برقی است زیرا برقی مبدع نگارشات متعدد بوده و صدوق اصل ایده را از وی گرفته و خودش ابداعاتی به کار برده است؛ صدوق ۳۰۰ کتاب حدیثی نوشته و اصل و معیار را حدیث قرار میداده است. وی تنوع نگارشی مانند تکنگاری، جامع حدیثی، کتاب در مورد امامت و ... داشته است.
تمرکز بر مباحثات و مناظرات امام رضاعلیه السلام در عیون
رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث با بیان اینکه در عیون به جای تمرکز بر یک موضوع خاص بر امام خاص تمرکز کرده، لذا روایات از امام رضاعلیه السلام و یا درباره امام علیه السلام را جمعآوری کرده است، افزود: عیون محصول ارادت خاص صدوق به امام رضا علیه السلام است؛ البته روایات فقهی، اخلاقی و تفسیری بماهو تفسیر در عیون کم است؛ صدوق این کتاب را با هدف نگارش زندگی امام علیه السلام و مباحث مرتبط با امامت، توحید، مباحثات و مناظرات امام تألیف کرده است و شاید گستردهترین کتابی که به مناظرات امام علیه السلام پرداخته همین عیون است و وی تا ابد بر گردن شیعه حق دارد؛ زیرا اگر جمعآوری نکرده بود، بخش زیادی از آنها از دست رفته بود.
طباطبایی تصریح کرد: عیون گونهای از مسندنویسی ابداعی شیعی است که بخشی از روایات امام رضا علیه السلام را در موضوععات خاص بیان کرده است؛ همچنین از ورود و خروج شیخ معلوم میشود صرفاً ناظر به روایات هم نبوده و زندگینامه هم در آن وجود دارد؛ دغدغه صدوق مناظرات و مباحثات امام بوده که در آن زمان واقعاً رونق داشته و زمینه لازم را برای انتقال فرهنگ شیعه فراهم کرده است
لازم به ذکر است چهارمین نشست از سلسله نشست علی سوگواره علمی فرهنگی امام رضا علیه السلام با عنوان "مسند نویسی شیعی؛ چیستی و چرایی" در تاریخ ۲۰ مهر ماه ۹۹ به صورت مجازی از سوی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار گردید.