49
حکمت‌ نامه رضوی جلد اول

الكافر»۱ يا «العِفريت المستكبر»۲خوانده‏اند. ۳ بنا بر آنچه گذشت ، شجاعت ، زيركى و دانشمند بودن مأمون را نبايد در تصميمات سياسى‏اش ناديده گرفت.

۲ - ۲ . فضاى سياسى - اجتماعى دوران حكومت مأمون‏

به خلافت نشستن امين در بغداد ، مهم‏ترين معضل پيش روى مأمون بود كه با قتل امين در سال ۱۹۸ هجرى پايان يافت.۴بعد از قتل امين، مهم‏ترين دغدغه حكومت عبّاسى كه به هرج و مرج و نا امنى شديد در جهان اسلام منجر شد ، قيام‏هاى كوچك و بزرگى بود كه در جاى جاى ممالك اسلامى رخ مى‏داد. در بيشتر اين نهضت‏ها، علويان ، نقش ويژه‏اى داشتند. شعار بسيارى از اين قيامها «الدعوة إلى الرضا من آل محمّد» بوده است. ۵اين قيام‏ها اساس حكومت عبّاسى را با خطر جدّى سقوط ، روبه رو كرده بود كه فهرست‏وار به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
سال ۱۹۸ هجرى در حلب و اطراف آن، نهضتى كه نصر بن شيث عقيلى سردمدار آن بود، رخ داد.۶ در همان سال، قيامى ديگر در موصل با عنوان «واقعه ميدان» رخ داد كه لشگركشى بيست هزار نفرى و كشتار هزاران نفر را در پى داشت.۷سال ۱۹۹ هجرى ، قيام ابو السرايا در كوفه ضربه محكمى به حكومت مأمون وارد ساخت. او به همراهى محمّد بن ابراهيم بن اسماعيل حسنى ، در اين قيام ، موفّق شد دولتى را براى مدّتى كوتاه در كوفه سامان دهد. ابو السرايا، توانست شعله‏هاى قيامش را دامنگير شهرهايى چون بصره، مكه، يمن، فارس، اهواز و مدائن نمايد. فرماندهان وى، همگى از علويان (و سه نفر از آنها، برادران امام رضا عليه السلام ) بودند : عبّاس بن محمّد بن عيسى جعفرى، حسين بن حسن اَفطَس، ابراهيم بن موسى بن جعفر عليه السلام ، اسماعيل بن موسى بن جعفر عليه السلام ، زيد بن موسى بن جعفر عليه السلام ، محمّد بن سليمان بن داوود بن حسن بن حسن عليه السلام .۸تعداد كشته شده‏هاى عبّاسيان در قيام ابوالسرايا را در كمتر از يك سال، بالغ بر دويست هزار نفر نگاشته‏اند.۹
در سال ۲۰۰ هجرى ، محمّد بن جعفر ديباج ، يكى از فرزندان امام صادق عليه السلام در مكّه با گروهى بيعت نمود و سپس قيام كرد. عيسى جلودى ، سپاه او را در نورديد و به او امان‏نامه داد و او حكومت را از آنِ مأمون دانست و همراه گروهى از آل ابو طالب ، به خراسان سفر كرد.۱۰

1.الأمالى ، طوسى : ص‏۲۹۱ ح ۵۶۶.

2.كمال الدين: ص‏۳۰۸ ح ۱.

3.براى اطّلاع بيشتر در باره مأمون ، ر . ك : سفينة البحار : ج ۱ ص ۱۱۲ تا ۱۱۵ مادّه «أمن» . همچنين در متون اهل سنّت ، ر . ك : البداية و النهاية : ج ۱۰ ص ۳۰۰ . ابن اثير ، تصريح مى‏كند كه مأمون به نوعى تشيّع را قائل بود كه به معتزله مى‏انجاميد و به برترى على بن ابى طالب عليه السلام بر خلفا باور داشت و وصيّت هم نمود كه بر وى نمازى با پنج تكبير بخوانند.

4.تاريخ الخلفاء : ص‏۳۲۴، الكامل فى التاريخ : ج‏۶ ص‏۲۹۸.

5.حياة الإمام الرضا عليه السلام ، قرشى: ج‏۲ ص ۲۸۲.

6.الكامل فى التاريخ : ج‏۶ ص‏۳۰۱.

7.الكامل فى التاريخ: ج‏۶ ص‏۳۰۰.

8.الكامل فى التاريخ: ج‏۶ ص ۳۰۵.

9.مقاتل الطالبيين : ص ۳۶۶ : «قال : و نظر فى الدواوين فوجد من قتل من أصحاب السلطان فى وقائع أبى السرايا مائتا ألف رجل» .

10.عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج‏۱ ص‏۲۲۴ ح‏۸.


حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
48

۲ . انگيزه مأمون از پيشنهاد ولايت‏عهدى‏

شايسته است تا پيش از بررسى انگيزه مأمون، سه مطلب را در درآمدى بر بحث ، بيان كنيم:

۲ - ۱ . شخصيت مأمون‏

منابع تاريخى ، همواره او را سياست‏مدار و دانشمند در ميان خلفاى عبّاسى معرّفى كرده‏اند . دميرى شافعى مى‏نويسد:
ميان بنى عبّاس ، [خليفه‏اى‏] داناتر از مأمون نبود . او دانشمند ، زيرك و با سياست بود .۱
ابن نديم نيز اورا دانشمندترين خليفه عبّاسى در فقه و كلام مى‏داند.۲ دينورى در الأخبار الطوال ، در باره او مى‏نويسد:
او ستاره درخشان عباسيان در علم و حكمت بود و دستى در علوم داشت .۳
سيوطى نيز مأمون را در دورانديشى و علم ، اين گونه مى‏ستايد:
او دور انديش‏ترين ، با اراده‏ترين ، عالم‏ترين ، صاحب‏نظرترين ، زيرك‏ترين ، باهيبت‏ترين و شجاع‏ترين مرد عبّاسيان بود .۴
البته در متون شيعى ، مذمّت‏هاى شديدى براى مأمون آمده و او را «العفريت

1.حياة الحيوان الكبرى : ج‏۱ ص ۱۱۱.

2.الفهرست : ص ۱۶۸.

3.الأخبار الطوال : ص ۴۴۲ .

4.تاريخ الخلفاء: ص‏۳۲۶.

  • نام منبع :
    حکمت‌ نامه رضوی جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری، با همکاری جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    4
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1393
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37496
صفحه از 584
پرینت  ارسال به